رقابت تنگاتنگ ایران و ترکیه در هوش مصنوعی

به گزارش کارگروه فناوری اطلاعات سایبربان، ایران و ترکیه در تعداد مقالات منتشرشده رقابت خیلی تنگاتنگی دارند و پیشتاز تولید مقالات تحقیقاتی هوش مصنوعی در طول سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۲۲ با تولید مداوم ۱۵۰۰-۲۰۰۰ مقاله در سال بودند. برخی از پایگاه‌های استنادی معتبر در جهان نقش مهمی در ارزیابی پژوهش‌های علمی ایفا می‌کنند. یکی از این پایگاه‌ها، سایمگو (SCImago) است که بر اساس داده‌های اسکوپوس، رتبه‌بندی مجلات علمی را ارائه می‌دهد. علاوه بر آن، وب آو ساینس (Web of Science)، که پیش‌تر با نام ISI شناخته می‌شد، یکی دیگر از منابع معتبر برای سنجش تولیدات علمی و ارزیابی استنادی پژوهش‌ها محسوب می‌شود.

در حوزه هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های نوظهور، این پایگاه‌ها به دلیل گستردگی پوشش و دقت بالای داده‌ها به‌عنوان منابع اصلی برای تحلیل وضعیت تولید علم، روندهای پژوهشی و شاخص‌های استنادی مورد استفاده قرار می‌گیرند. پژوهشگران و سیاست‌گذاران علمی معمولاً به گزارش‌های این پایگاه‌ها استناد می‌کنند تا تصویری جامع از جایگاه علمی محققان، مؤسسات و کشورها در تولید دانش و تأثیرگذاری علمی ترسیم کنند.

به نقل از فارس، رئیس انجمن ملی هوش مصنوعی ایران محمدهادی زاهدی درباره رتبه ایران در منطقه بر اساس آمار سایمگو می‌گوید: « طبق آمار این مرکز تا پایان سال 2023، ایران موفق به کسب رتبه پانزدهم جهان شده است، درحالی‌که ترکیه با رتبه هجدهم در تعقیب این جایگاه قرار دارد. این امر نشان می‌دهد که ایران در رقابتی تنگاتنگ توانسته جایگاه نخست منطقه را حفظ کند؛ با این‌حال، نگرانی‌هایی وجود دارد که تا پایان سال 2025، تعداد مقالات ثبت‌شده توسط پژوهشگران ترکیه از مقالات منتشرشده توسط محققان ایرانی پیشی بگیرد.»

این رتبه یک شاخص تجمعی است که داده‌های پژوهشی را از سال‌های گذشته تا پایان سال 2023 شامل می‌شود. بااین‌حال، در سال 2023 به‌صورت مستقل، ایران موفق به کسب رتبه نخست منطقه‌ای و جایگاه سیزدهم جهانی در حوزه هوش مصنوعی شده است.

تأثیرگذاری مقالات در حوزه هوش مصنوعی

یکی از معیارهای مهم در ارزیابی پژوهش‌های علمی، میانگین ارجاعات به ازای هر مقاله (Citations per Paper) است. این شاخص نشان می‌دهد که به طور متوسط هر مقاله منتشر شده در حوزه هوش مصنوعی چند بار مورد استناد سایر پژوهش‌ها قرار گرفته و چقدر تأثیرگذار بوده است. در ارتباط با ارزیابی تعداد ارجاعات به مقالات باید این نکته را در نظر گرفت که معمولا نیاز به گذشت زمان دارد زیرا ارجاعات به تدریج و با انتشار مقالات جدید در طول زمان مشخص می‌شوند؛ به همین دلیل، آمار دقیق ارجاعات معمولا با تأخیر ارائه می‌شود. به طور معمول، این آمار با فاصله‌ای حداقل یک‌ساله منتشر می‌شود؛ یعنی ارزیابی و انتشار آمار ارجاعات مربوط به مقالات سال 2024 معمولا زمانی انجام می‌شود که بخشی از سال 2025 سپری شده باشد. به گفته زاهدی دلیل این تأخیر این است که باید فرصتی فراهم شود تا مقالات جدیدی منتشر شوند که به مقالات سال 2024 ارجاع دهند. تنها پس از جمع‌آوری و تحلیل این داده‌ها می‌توان ارزیابی دقیقی از عملکرد علمی مقالات منتشرشده در سال 2024 ارائه داد. این فاصله زمانی برای تحلیل علمی معتبر و ارائه گزارش‌های دقیق در حوزه تولید علم ضروری است.

رقابت تنگاتنگ ایران و ترکیه در تعداد مقالات در حوزه هوش مصنوعی

هفت مولفه در رتبه جهانی تأثیرگذار است که یکی از مولفه‌ها تولید مقاله است. ایران و ترکیه در تعداد مقالات منتشرشده رقابت خیلی تنگاتنگی دارند و پیشتاز تولید مقالات تحقیقاتی هوش مصنوعی در طول سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۲۲ با تولید مداوم ۱۵۰۰-۲۰۰۰ مقاله در سال بودند. 

عربستان نیز رشد قوی نشان داده و تولید مقالات خود را از ۷۱۱ در سال ۲۰۱۸، به ۱۵۲۴ در سال ۲۰۲۲ تقریباً دو برابر کرده است. همچنین امارات متحده عربی رشد قابل توجهی داشته و از ۲۹۴ در سال ۲۰۱۸، به ۱۲۳۵ در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.

رئیس انجمن ملی هوش مصنوعی در مورد مقایسه شاخص‌های علمی ایران و ترکیه می‌گوید: «طبق آخرین آمار مجموع مقالاتی که ترکیه در حوزه هوش مصنوعی منتشر کرده ۷۵۳۰۵ مقاله و ایران ۷۳۵۴۵ تا الان است. در ارتباط با مقایسه تعداد سایتیشن‌های (citation) ایران و ترکیه، تعداد کل ارجاعات برای ترکیه 72339 و برای ایران ۸۱۲۰۰ است. یعنی تعداد ارجاعات مقالات محققین ایرانی بیشتر بوده است. تعداد ارجاعات به ازای مقاله در ترکیه 0.96 و ایران 1.1 است. اگرچه تعداد مقالات ترکیه بیشتر بوده (به اندازه 1800 مقاله) اما آنچه خیلی مهم است، این آمار نشان می‌دهد کیفیت مقالات ما بهتر بوده که تعداد ارجاع به آن‌ها بیشتر بوده است.»

رتبه در منطقه بر اساس تأثیر استنادها

ایران و ترکیه بیشترین تعداد استناد را در اکثر دوره‌ها داشته‌اند. عربستان نیز نسبت به تعداد مقالات خود، عملکرد استنادی قوی نشان می‌دهد. تعداد استنادها برای سال‌های اخیر کمتر است زیرا مقالات نیاز به زمان برای جمع‌آوری استناد دارند. بر این اساس ترکیه عملکرد استنادی پایداری را نشان می‌دهد و معمولاً در رتبه دوم یا سوم قرار دارد

رتبه در منطقه بر اساس تحلیل شاخص H-Index

شاخص H-Index یکی از معیارهای پرکاربرد برای سنجش تاثیرگذاری علمی محققان، مجلات و حتی کشورها در حوزه‌های مختلف علمی از جمله هوش مصنوعی است. این شاخص تعداد مقالاتی را که به میزان قابل توجهی مورد استناد قرار گرفته‌اند، اندازه‌گیری می‌کند. به بیان ساده، اگر یک پژوهشگر دارای H-Index برابر با 20 باشد، به این معنی است که او حداقل 20 مقاله منتشر کرده که هرکدام حداقل 20 بار مورد استناد قرار گرفته‌اند.به دلیل رشد سریع تحقیقات و تولید مقالات در حوزه هوش مصنوعی، شاخص H-Index به‌عنوان ابزاری مؤثر برای شناسایی محققان تأثیرگذار و نوآور مطرح می‌شود.ایران در شاخص H-Index رتبه 151 را دارد. ترکیه علیرغم اینکه بیشترین تعداد مقاله را ندارد، رتبه 183 در شاخص H-Index را دارد و عربستان نیز رتبه 134 دارد. این نشان می‌دهد که برخی کشورها ممکن است مقالات بیشتری تولید کنند اما برخی دیگر بر تحقیقات با تأثیر بالاتر تمرکز دارند.

رتبه ایران در کاربردی سازی هوش مصنوعی

در حوزه هوش مصنوعی (AI)، دو مسیر مهم و مکمل وجود دارد: تولید مقالات علمی و کاربردی‌سازی فناوری. هرچند این دو مسیر در برخی موارد به هم مرتبط هستند، اما تفاوت‌های بنیادین دارند. کاربردی‌سازی به معنای پیاده‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی در دنیای واقعی برای حل مسائل عملی در صنایع مختلف مانند بهداشت، حمل‌ونقل، کشاورزی و امور مالی است.

زاهدی در ارتباط با رتبه ایران در کاربردی‌سازی این فناوری نوظهور این‌گونه توضیح می‌دهد: «در حوزه کاربردی‌سازی هوش مصنوعی، نظام‌های مختلف رتبه‌بندی در دنیا وجود دارد. یکی از نظام‌هایی که ما را رتبه‌بندی می‌کند، طبق آخرین آمار که در سال 2024 به‌روزرسانی شده، رتبه کلان ایران در حوزه هوش مصنوعی را 60 می‌داند که خود این رتبه از چند بخش دیگر تشکیل شده است. مواردی مثل میزان سرمایه‌گذاری موفق در زیرساخت، میزان موفقیت در تحقیق و توسعه، موفقیت در کاربردی‌سازی و ارائه خدمات عمومی را ارزیابی می‌کنند. در آخرین ارزیابی این رتبه 60 برای ایران بود. به‌طور کلی در تمام نظام‌های رتبه‌بندی حوزه کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در ایران بین ۶۰ تا ۷۵ است.»

در این رتبه‌بندی ۷ حوزه تحقیق و پژوهش، توسعه، تجاری‌سازی، زیرساخت، راهبردهای کلان ملی کشورها، محیط‌های عملیاتی‌سازی و کاربردی‌سازی و حوزه استعدادها (سرمایه انسانی ماهر، خلاق و فعال در این زیست‌بوم) ارزیابی می‌شود. طبق این رتبه‌بندی کشور ما در حوزه توسعه و تحقیق وضعیت نسبتا خوبی دارد. در حوزه راهبردهای ملی با توجه به تصویب یک‌سری اسناد و قوانین به نظر وضعیت ما خوب خواهد شد. در مورد سرمایه انسانی نیز وضعیت خوبی داریم که البته با شرایط مطلوب فاصله داریم اما در سایر حوزه‌ها وضعیت چندان مطلوبی را نداریم.

پیش‌بینی‌های دو سال آینده و قدرت‌های در حال ظهور

با روندی که در حال طی شدن است، انتظار می‌رود ایران و ترکیه رهبری را حفظ کنند و به رقابت برای جایگاه نخست در تولید مقالات ادامه خواهند داد و احتمال دارد که عربستان نیز به دلیل سرمایه‌گذاری قابل توجه در تحقیقات، به این گروه بپیوندد. همچنین امارات ظرفیت رشد قوی نشان می‌دهد و ممکن است طی ۵ سال آینده با گروه برتر رقابت کند و مصر نیز رشد پایداری را نشان می‌دهد و می‌تواند برجسته‌تر شود.