به گزارش کارگروه فناوری اطلاعات سایبربان ؛ فضای مجازی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی انسان مدرن است و روزانه میلیاردها نفر از سراسر جهان برای ارتباط، آموزش، سرگرمی و کسب‌وکار به آن وابسته‌اند. در این میان، اهمیت حکمرانی در فضای مجازی بیش از پیش آشکار شده است، چرا که این فضا علاوه بر فرصت‌های بی‌پایان، چالش‌ها و تهدیدهای متعددی را نیز به همراه دارد. از مسائل مرتبط با حریم خصوصی و امنیت گرفته تا تهدیدات فرهنگی و اجتماعی، هر یک از این موضوعات می‌تواند تأثیری عمیق بر جوامع و کشورها بگذارد.یکی از تحولات مهمی که توجه به حکمرانی در فضای مجازی را ضروری‌تر کرده، ظهور اینترنت ماهواره‌ای است. این فناوری که از طریق شبکه‌ای از ماهواره‌ها دسترسی به اینترنت را فراهم می‌کند، انقلابی در دسترسی جهانی به اطلاعات ایجاد کرده است. اینترنت ماهواره‌ای با وعده پوشش گسترده، حتی در دورافتاده‌ترین نقاط، می‌تواند شکاف دیجیتال را کاهش دهد و دسترسی برابر به دانش و فناوری را برای افراد و جوامع فراهم کند. با این حال، این فناوری چالش‌هایی نیز به همراه دارد. عدم وابستگی آن به زیرساخت‌های زمینی، امکان نظارت و کنترل دولت‌ها را محدود می‌کند و نگرانی‌هایی درباره حاکمیت ملی و فرهنگی ایجاد می‌کند.در همین رابطه با سید سجاد نجفی کارشناس حوزه فناوری دیجیتال و مدیر اندیشکده حکمرانی حکیم به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه خواهید خواند:
فارس: یکی از موضوعاتی که در حکمرانی فضای مجازی بر روی آن تاکید می‌شد، کم کردن آسیب‌های ناشی از آن است، بفرمایید در راستای بازگشایی‌ها که صورت گرفته و قرار است در آینده هم بر اساس وعده دولت انجام شود، چه تهدیدها و آسیب‌هایی در فضای مجازی وجود دارد؟ حکمرانی باید در این زمینه چه اقداماتی باید انجام دهد؟نجفی: زمانی که از حکمرانی صحبت می‌کنیم، در واقع به ساختاری اشاره داریم که بر اساس آن، ارتباط میان سه ضلع مثلث: حاکمیت، مردم، و کسب‌وکارها در یک حوزه مشخص تعریف می‌شود. این مفهوم در حوزه‌های مختلف مانند دفاع، امنیت، حقوق و مسائل اجتماعی معنا پیدا می‌کند و در حوزه فضای مجازی نیز حاکمیت باید نقش حمایتی خود را به‌طور کامل ایفا کند. حاکمیت در فضای مجازی به معنای حفاظت از حقوق کاربران و شهروندان، مانند سایر حوزه‌ها، است. همان‌طور که دولت‌ها در حوزه‌های امنیتی و دفاعی از ملت خود حفاظت می‌کنند، در فضای مجازی نیز این مسئولیت بر عهده حاکمیت است. همچنین باید در کنار تأمین حقوق مردم، منافع کسب‌وکارهایی که در این فضا فعالیت می‌کنند نیز به‌خوبی مدیریت و تأمین شود. در سیاست‌گذاری حکمرانی فضای مجازی، دو نگاه کلان وجود دارد؛ نگاه انفعالی که بر اساس این دیدگاه، تصور می‌شود که کشورهای قدرتمند می‌توانند از طریق ابزارهای فضای مجازی زیرساخت‌های حیاتی کشور را به‌سرعت مختل یا نابود کنند. نگاه دوم، نگاه فعال و مقتدرانه است، در این دیدگاه، حاکمیت کشور وظیفه دارد در صورت هرگونه تهدید به امنیت مردم یا زیرساخت‌ها، پاسخ قاطعانه بدهد و نقطه‌ای که تهدید از آن سرچشمه گرفته را هدف قرار دهد.
این دو نگاه در بسیاری از حوزه‌ها، از جمله حکمرانی فضای مجازی، وجود دارند و هر کدام رویکرد متفاوتی به مسئله دارند. رهبر انقلاب سال 1381، در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، به اهمیت فضای مجازی و مزایای آن اشاره کردند. اما هم‌زمان این فضا را به یک سگ وحشی تشبیه کردند که نیاز به قلاده و مدیریت دارد تا به مردم و جامعه آسیبی نرساند. این مثال، اهمیت نظارت و حکمرانی بر فضای مجازی را به‌خوبی نشان می‌دهد. فضای مجازی امروزه در حوزه‌های مختلف، از جمله اقتصاد، آموزش، بهداشت و خدمات اجتماعی، مزایای فراوانی برای مردم به همراه داشته است. همه ما به‌طور روزمره از این امکانات بهره‌مند می‌شویم. اما در کنار این مزایا، تهدیدها و آسیب‌های جدی نیز وجود دارد. یکی از مهم‌ترین تهدیدهای فضای مجازی، آسیب‌های اجتماعی و روانی است. برای مثال، جلسه استماع مدیرعامل شرکت تیک‌تاک در کنگره آمریکا که در فروردین‌ماه امسال برگزار شد، گواه این نگرانی‌هاست. این جلسه که چندین ساعت به طول انجامید و به‌خوبی توسط صداوسیمای ایران پوشش داده شد، نمایانگر دغدغه‌های نمایندگان مردم آمریکا نسبت به تهدیدهای ناشی از یک پلتفرم خارجی بود. تیک‌تاک که یک پلتفرم متعلق به چین است، از دید آمریکایی‌ها به‌عنوان تهدیدی از سوی حزب کمونیست چین مطرح می‌شود. در این جلسه، نمایندگان کنگره سوالاتی اساسی مطرح کردند که چه تضمینی وجود دارد که کودکان و نوجوانان آمریکایی به سمت محتوایی که با فرهنگ ملی‌شان سازگار نیست، سوق داده نشوند؟ چگونه می‌توان از بازاریابی محتواهای غیراخلاقی در این شبکه‌ها جلوگیری کرد؟ یا تأثیرات منفی این فضا بر سلامت روانی شهروندان چیست؟
نقش حکمرانی در مدیریت فضای مجازی
حاکمیت باید در فضای مجازی سه هدف اصلی حمایت از حقوق شهروندان با رویکرد ایجاد محیطی امن و سالم برای کاربران، تقویت کسب‌وکارها با هدف تضمین منافع کسب‌وکارهای داخلی که در این فضا فعالیت می‌کنند و مدیریت تهدیدها برای نظارت بر تهدیدهای خارجی و مقابله با سوءاستفاده از این فضا توسط دشمنان را دنبال کنند.در نهایت، حکمرانی فضای مجازی نیازمند تعادلی هوشمندانه بین آزادی، امنیت و منافع اقتصادی است. همان‌طور که رهبر انقلاب اشاره کردند، فضای مجازی ابزاری مفید است، اما بدون نظارت می‌تواند به تهدیدی جدی برای جامعه تبدیل شود.این دغدغه‌ها تنها مختص آمریکا نیست. در ایران نیز همین نگرانی‌ها درباره پلتفرم‌هایی نظیر اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی وجود دارد. انتشار کامنت‌های آسیب‌زا و توهین‌آمیز، ترویج محتوای نامتناسب با فرهنگ ملی و اثرات روانی منفی بر کاربران، به‌ویژه نوجوانان، از جمله مسائل جدی هستند.
فارس: به نظر شما چه چالش‌ها و فرصت‌هایی در فضای مجازی و اینترنت ماهواره‌ای برای حکمرانی و امنیت ملی وجود دارد؟نجفی: در سال‌های اخیر، فضای مجازی به یکی از مهم‌ترین موضوعات حکمرانی کشورها تبدیل شده است. این فضا در کنار مزایا و فرصت‌های بی‌پایان خود، تهدیدها و آسیب‌هایی را نیز به همراه داشته است که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. یکی از جنبه‌های امنیتی که در این زمینه قابل‌توجه است، استفاده از پلتفرم‌های خارجی متعلق به کشورهای متخاصم است. این پلتفرم‌ها، با جمع‌آوری داده‌های کاربران، می‌توانند رفتار، علایق و ارتباطات آن‌ها را تحلیل کنند. این اطلاعات گاهی به ابزاری برای اهداف تروریستی یا خرابکاری تبدیل می‌شود. برای مثال، شناسایی افرادی با ویژگی‌های خاص روحی و روانی و استفاده از آن‌ها در عملیات‌های تروریستی، تهدیدی جدی برای امنیت ملی محسوب می‌شود. این موضوع، به وضوح نشان می‌دهد که حکمرانی بر فضای مجازی تا چه اندازه اهمیت دارد و چرا نمی‌توان این فضا را رها کرد.
چالش‌های حکمرانی بر اینترنت ماهواره‌ای
در بسیاری از کشورها، استفاده از اینترنت ماهواره‌ای تحت قوانین و محدودیت‌های مشخصی قرار دارد. برای مثال، برخی کشورها تنها به شرکت‌هایی اجازه فعالیت می‌دهند که با چارچوب‌های قانونی و امنیتی آن‌ها سازگار باشند. این رویکرد نشان می‌دهد که حتی با وجود فناوری‌های پیشرفته، حکمرانی بر فضای مجازی همچنان امکان‌پذیر است. در ایران نیز، این سؤال مطرح است که آیا باید اینترنت ماهواره‌ای را رها کرد یا قوانین و زیرساخت‌هایی برای مدیریت آن تدوین کرد؟ نکته‌ای که باید مدنظر قرار گیرد این است که رها کردن این فناوری، می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی فرهنگی، اجتماعی و امنیتی شود. در نهایت، برای تصمیم‌گیری درباره فضای مجازی و فناوری‌های نوینی مانند اینترنت ماهواره‌ای، نیاز به یک تحلیل هزینه-فایده دقیق داریم. آیا منافع استفاده از پلتفرم‌ها و فناوری‌های خارجی بیشتر از آسیب‌های آن است؟ آیا نمی‌توان جایگزین‌هایی بومی و کارآمد ایجاد کرد که هم نیازهای مردم را برآورده کند و هم امنیت ملی را تضمین کند؟ پاسخ به این سؤالات نیازمند مشارکت و شفاف‌سازی از سوی مسئولان و سیاست‌گذاران است. مردم حق دارند بدانند که فضای مجازی چه فرصت‌ها و تهدیدهایی دارد و چرا تصمیمات خاصی درباره آن اتخاذ می‌شود. تنها با ایجاد این شفافیت و آگاهی، می‌توان به حکمرانی کارآمد در فضای مجازی دست یافت.
فارس: اگر قرار باشد تعریف ساده‌ای از اینترنت ماهواره‌ای و نقش آن بر فضای مجازی داشته باشید آن را چه طور توصیف می‌کنید؟نجفی: اینترنت ماهواره‌ای، که اخیراً با نام استارلینک شناخته شده، به یکی از مباحث داغ حوزه فناوری و حکمرانی تبدیل شده است. این فناوری، از طریق مجموعه‌ای از ماهواره‌ها که در مدار نزدیک زمین قرار دارند، امکان دسترسی به اینترنت را برای کاربران فراهم می‌کند. این سیستم، برخلاف شبکه‌های مرسوم اینترنت، به زیرساخت‌های زمینی وابسته نیست و از طریق یک مودم ماهواره‌ای اطلاعات را مستقیماً از ماهواره‌ها دریافت و ارسال می‌کند. اما همین ویژگی‌ها، بحث‌های متعددی درباره مزایا و چالش‌های آن، به‌ویژه در زمینه حکمرانی و امنیت، ایجاد کرده است.مفهوم اینترنت ماهواره‌ای و نحوه عملکرد آناینترنت ماهواره‌ای، به طور کلی، از طریق دستگاه‌های گیرنده زمینی به شبکه‌ای از ماهواره‌ها متصل می‌شود. کاربر، درخواست دسترسی به یک آدرس اینترنتی را از طریق مودم به ماهواره ارسال می‌کند. این درخواست از ماهواره به مرکز داده‌ای که به شبکه جهانی اینترنت متصل است مخابره می‌شود و پاسخ از همان مسیر به کاربر برمی‌گردد. این سیستم، به دلیل استقلال از زیرساخت‌های زمینی، به‌ویژه در مناطق دورافتاده و بحران‌زده، می‌تواند مزایای بسیاری ارائه کند. اما در کنار این مزایا، چالش‌های مهمی نیز مطرح است، از جمله تهدیدهای امنیتی، فرهنگی و سیاسی. بسیاری از کشورها معتقدند که چنین فناوری‌ای، اگر بدون نظارت و قانون‌گذاری مناسب وارد فضاهای ملی شود، می‌تواند به‌عنوان ابزار مداخله در حکمرانی داخلی به کار گرفته شود.
چالش حکمرانی در مواجهه با اینترنت ماهواره‌ای
کشورهای مختلف جهان، از جمله ایران، چین، روسیه، برزیل، ترکیه و عربستان، با مسئله حکمرانی بر فضای مجازی مواجه هستند. این چالش زمانی پیچیده‌تر می‌شود که فناوری‌هایی مانند اینترنت ماهواره‌ای، امکان کنترل و نظارت را برای دولت‌ها دشوار می‌کند. به گفته کارشناسان، مسئله‌ای که امروز مطرح است، تنها مختص ایران نیست. کشورهای بزرگ و قدرت‌های جهانی نیز دغدغه مشابهی دارند.تجربه کشورهای مختلف در مواجهه با اینترنت ماهواره‌ایچین: تهدید نظامی علیه استارلینکچین به عنوان یکی از بزرگترین قدرت‌های جهانی در حوزه فناوری و حکمرانی فضای مجازی، برای مقابله با اینترنت ماهواره‌ای، حتی گزینه نظامی را نیز مطرح کرده است. پژوهشگران چینی در سال ۲۰۲۳ اعلام کردند که اگر شرکت‌هایی مانند استارلینک به قوانین داخلی چین پایبند نباشند، دولت می‌تواند ماهواره‌های این شرکت را با موشک منهدم کند. همچنین، چین استارلینک را ملزم کرده است که در حین عبور از آسمان این کشور، ماهواره‌های خود را غیرفعال کند. این سیاست حتی در مورد مناطق حساس مانند تایوان نیز اعمال شده است.برزیل: شکایت و توقیف دارایی‌های استارلینکبرزیل، در مواجهه با اینترنت ماهواره‌ای، موضوع را به دادگاه کشاند و از استارلینک شکایت کرد. دادگاه برزیلی، در حکمی، برخی از دارایی‌های این شرکت را مسدود کرد و استارلینک را مجبور به پذیرش قوانین حکمرانی این کشور کرد. این اقدام، نشان‌دهنده اهمیت موضوع برای کشورهایی است که می‌خواهند از حاکمیت خود در فضای مجازی دفاع کنند.
ترکیه و عربستان: مذاکره و تفاهم‌نامه کشورهای ترکیه و عربستان، با رویکردی متفاوت، وارد مذاکره با شرکت استارلینک شده‌اند. بر اساس اطلاعات موجود در وب‌سایت این شرکت، وضعیت این دو کشور تحت عنوان «در انتظار تصویب قوانین نظارتی» درج شده است. به عبارت دیگر، این کشورها تلاش می‌کنند با وضع قوانین و امضای تفاهم‌نامه، خدمات اینترنت ماهواره‌ای را به گونه‌ای کنترل کنند که با منافع ملی آن‌ها سازگار باشد.
آیا اینترنت ماهواره‌ای همه‌چیز را غیرقابل کنترل می‌کند؟
فارس: سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که می‌گویند با ورود اینترنت ماهواره‌ای به کشور دیگر امکان مدیریت فضای مجازی وجود ندارد، این حرف چقدر درست است؟نجفی: پاسخ به این سوال، همان‌طور که تجربیات کشورهای دیگر نشان می‌دهد، منفی است. حتی در کشوری مانند آمریکا، که خاستگاه فناوری استارلینک است، قوانین و محدودیت‌هایی برای این خدمات وضع شده است. از سوی دیگر، فناوری‌های بومی نیز می‌توانند به عنوان جایگزین‌های قابل‌اعتماد برای اینترنت ماهواره‌ای مطرح شوند.استفاده از فناوری‌های نوین، مانند اینترنت ماهواره‌ای، نیازمند تحلیل دقیق هزینه و فایده است. از یک سو، این فناوری می‌تواند دسترسی به اینترنت را در مناطق دورافتاده تسهیل کند و بستری برای انتشار فرهنگ و ارزش‌های یک کشور فراهم آورد. از سوی دیگر، اگر این فناوری‌ها بدون نظارت و قانون‌گذاری مناسب وارد فضای ملی شوند، ممکن است امنیت، فرهنگ و حاکمیت کشورها را به خطر بیندازند.کشورهایی که در مواجهه با این فناوری، سیاست‌های روشن و شفافی دارند، می‌توانند ضمن بهره‌گیری از مزایای آن، آسیب‌های احتمالی را نیز به حداقل برسانند. اما در صورتی که این سیاست‌ها به درستی تدوین و اجرا نشوند، اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند به ابزاری برای تهدید حکمرانی، فرهنگ و امنیت ملی تبدیل شود.
مذاکرات اینترنت ماهواره‌ای و چالش‌های حکمرانی فضای مجازی
از ابتدای سال ۱۴۰۲، مذاکرات بین ایران و شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت ماهواره‌ای، به‌ویژه شرکت استارلینک، وارد فاز جدیدی شد. در ابتدا، این شرکت به هیچ عنوان پاسخگوی درخواست‌های ایران نبود و از ارائه خدمات اینترنت ماهواره‌ای به کشورمان خودداری می‌کرد. اما پس از پیگیری‌ها و مکاتبات انجام‌شده از سوی اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU)، این شرکت ناگزیر به پاسخگویی شد.یکی از نکات مهم این فرآیند، الزامات عضویت ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی است. از آنجایی که ایران در این کنوانسیون‌ها عضو است، موظف به رعایت قواعدی است که در قبال دیگر کشورها و ملت‌ها قرار دارد. طبق همین قواعد، اتحادیه بین‌المللی مخابرات به این شرکت هشدار داد که باید به تعهدات خود پایبند باشد. در نتیجه، پس از ارائه مستندات مبنی بر ارائه خدمات اینترنت ماهواره‌ای توسط استارلینک در سایر کشورها، این اتحادیه به نفع ایران حکم داد.اما مذاکرات همچنان ادامه دارد و بستگی به رویکردهای خاص مذاکراتی دارد که ایران اتخاذ می‌کند. یکی از نکات کلیدی در این مسیر، شیوه تفکر و رویکرد مذاکره‌کنندگان ایرانی است. اگر مذاکرات با تفکری انجام شود که تنها به تهدید و فشار برای گرفتن دستاوردها از طرف مقابل متکی است، نتیجه مثبتی به همراه نخواهد داشت. به‌ویژه که در دنیای امروز، فناوری‌های جدید مانند اینترنت ماهواره‌ای ممکن است از سوی کشورهای متخاصم به‌عنوان ابزاری برای نفوذ و تهدید استفاده شوند.
اما اگر این مذاکرات با نگاهی استراتژیک و با تمرکز بر منافع ملی و حقوق مردم ایران انجام شود، امکان دستیابی به نتایج مطلوب‌تر وجود دارد. در چنین شرایطی، مذاکرات نه تنها باید به نفع ایران پیش برود، بلکه باید حاکمیت فضای مجازی کشور نیز در برابر تهدیدات خارجی حفظ شود.در مورد دیگر ابعاد مذاکرات، می‌توان گفت که مسائل رسانه‌ای و دیپلماسی عمومی نقش بسیار مهمی دارند. به عنوان مثال، کشور چین در سال ۲۰۲۳ در رسانه‌ها اعلام کرده بود که اگر شرکت استارلینک همکاری نکند و قوانین این کشور را رعایت نکند، ممکن است اقدامات نظامی علیه ماهواره‌های این شرکت انجام دهد. این نوع تهدیدات، اگرچه در ظاهر نظامی به نظر می‌رسند، اما به‌طور عمده در زمینه دیپلماسی و استفاده از قدرت نرم برای اعمال فشار بر شرکت‌ها و کشورهای دیگر هستند.در نهایت، مهم‌ترین نکته در مذاکرات بین‌المللی، تداوم و ثبات تیم مذاکره‌کننده است. اگر تیم‌های مذاکره‌کننده هر از گاهی تغییر کنند، این امر می‌تواند موجب اختلال در روند مذاکرات و کاهش اثربخشی سیاست‌ها و استراتژی‌های کشور شود. بنابراین، استمرار در تیم مذاکره‌کننده، داشتن انگیزه کافی، و تسلط بر مسائل تخصصی از جمله عوامل مهمی است که می‌تواند به موفقیت مذاکرات کمک کند.در نتیجه، مذاکرات در حوزه اینترنت ماهواره‌ای و حکمرانی فضای مجازی نیاز به رویکردی هوشمندانه و استراتژیک دارد که در آن منافع ملی و امنیت کشور به‌طور کامل لحاظ شود.
