کشورها اینترنت را چگونه فیلتر می‌کنند؟

به نقل از پايگاه خبري تحليلي پارس، گسترش اينترنت زمينه‌اي را به وجود آورده که طيف وسيعي از اطلاعات بدون هيچ‌گونه محدوديتي و فراتر از مرزهاي جغرافيايي در سراسر جهان منتشر شود و به نحو چشمگيري به يک رسانه ارتباطي و اطلاعاتي تبديل شود. ضمن اينکه مخاطبان و کاربران اينترنت هم به همان اندازه افزايش مداومي داشته‌اند. خصوصيت و ويژگي اينترنت و سهولت انتشار مطالب و اطلاعات و علاوه بر آن راحتي دستيابي به منابع اطلاعاتی در وب اعم از متن، صوت و تصوير و داده‌هاي گرافيکي متنوع، به‌اندازه‌ای شدت يافته است که در برخي موارد اطلاعات حاوي مطالب مخرب و زیان‌باری نيز منتشر مي‌شود که زمينه سوءاستفاده‌هاي مختلفی را فراهم آورده است. هرزه نگاری‌های جنسي به خصوص درزمینه سوءاستفاده از کودکان، ترويج خشونت و فساد، خريد و فروش مواد مخدر و زیان‌بار، اشاعه اطلاعات خصوصي افراد و سازمان‌ها، استفاده از اطلاعات وب در جهت اهداف تروريستي و موارد مشابه، ضرورت کنترل محتواي وب را ناگزير ساخته است، ولي اين کنترل و نظارت بر انتشار اطلاعات در جوامع مختلف و بر حسب خط‌مشي‌هاي سياسي و فرهنگي هر جامعه‌اي نمودهاي متفاوتي داشته است. در برخي جوامع غربي تأکيد بيشتر بر عدم سوءاستفاده از اطلاعات خصوصي افراد و جلوگيري از انتشار تصاوير جنسي کودکان و ممانعت از دسترسي سازمان‌هاي تروريستي به اطلاعات خاص و مهم است؛ اما کنترل محتواي اينترنت در جوامع شرقي فراتر از موارد فوق است. كشورهايي مانند سوئد، فرانسه و آلمان در قاره اروپا و كشورهايي مانند هند، عربستان، کره جنوبی، مالزي و در مجموع آسيا به عنوان بزرگ‌ترین قاره دنيا و نيز كانادا داراي گسترده‌ترين ميزان تنوع فيلترينگ هستند.  به ‌هر حال عمده دلايل فيلتر كردن اينترنت در كشورهاي مختلف را مي‌توان در چهار تقسيم‌بندي كلي گنجاند: «مسائل سياسي»، «مسائل اجتماعي»، «مسائل امنيتي» و «مسائل اخلاقي». در همین زمینه وب‌سایت Open.net اطلاعات کاملی درباره فیلترینگ اینترنت در قاره‌ها و مناطق مختلف جهان دارد. ONI در حقیقت یک پروژه مشترک است که میزان فیلترینگ اینترنت و نظارت بر آن را میان کشورها و در قاره‌های مختلف بررسی می‌کند. این بنیاد با مؤسسات تحقیقاتی متعددی مانند  Citizen lab، Cunk center for International Studies، دانشگاه تورنتو و دانشکده حقوق ‌هاروارد در این زمینه همکاری می‌کند. در همین ارتباط نگاهی به نوع و روش‌های فیلترینگ در ایران، خاورمیانه، اروپا و آمریکا می‌کنیم:

فیلترینگ هوشمند در ایران

 در ‌سال ١٩٩٣ (١٣٧١ شمسی) ایران دومین کشور خاورمیانه بود که به اینترنت متصل شد؛ اما در مرداد ١٣٨٥، دولت آیین‌نامه «سامان‌دهی فعالیت سایت‌های اینترنتی» را ابلاغ کرد. بر اساس این آیین‌نامه، همه وب‌گاه‌های اینترنتی باید در وزارت ارشاد به ثبت برسند. بر اساس این قانون نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی، اهانت به دین اسلام و مقدسات آن، ضدیت با قانون اساسی و هرگونه مطلبی که استقلال و تمامیت ارضی کشور را خدشه‌دار کند، اهانت به رهبری و مراجع مسلم تقلید. تحریف یا تحقیر مقدسات دینی، احکام مسلم اسلام، ارزش‌های انقلاب اسلامی و مبانی تفکر سیاسی امام خمینی (ره) ازجمله مواردی هستند که به فیلتر شدن یک وب‌سایت منجر می‌شوند. تا‌ سال ۸۸ در صورت واردکردن نشانی یک وب‌گاه فیلتر شده، پیغامی نزدیک به این عنوان ظاهر می‌شد: «مشترک گرامی! دسترسی به این سایت امکان‌پذیر نیست»؛ اما از ابتدای‌ سال ۱۳۸۹ به جای پیغام قبلی صفحه‌ای جایگزین شد که ضمن اعلام فیلتر شدن نشانی مذکور به کاربران توصیه می‌کرد به وب‌گاه‌های دیگری که در آن صفحه معرفی‌شده‌اند، مراجعه کنند. در دولت یازدهم بالأخره تصمیم گرفته شد به وضع فیلترینگ سرو سامان داده شود و «محمود واعظی» وزیر ارتباطات در بهمن ١٣٩٣ از پایان گرفتن مرحله نخست فیلترینگ هوشمند و آغاز مرحله دوم آن خبر داد. درروش فیلترینگ هوشمند، هنگام برخورد با یک صفحه، به جای فیلتر کردن تمام آدرس، بخشی از آن‌که محتوای مجرمانه دارد، مسدود می‌شود. درنتیجه چنین روندی، در یک سایت همچون فیس‌بوک، تنها برخی صفحات مسدود شده و دسترسی به سایر صفحات، آزاد خواهد بود؛ بنابراین میان دسترسی‌های افراد، تمایزاتی ایجاد می‌شود و سطحی از دسترسی بیشتر یا دسترسی کمتر برای افراد متناسب با سن، شغل و تخصصشان، در نظر گرفته خواهد شد. هرچند این روش در ایران به تازگی در حال اجراست اما در کشورهای همسایه مانند ترکیه و عربستان سعودی سال‌هاست که استفاده می‌شود.

فیلترینگ چند سطحی در خاورمیانه و شمال آفریقا
کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا سرمایه‌گذاری زیادی در زیربنای IT و پروژه‌های رسانه‌ای می‌کنند که آن را بخشی از استراتژی خود برای توسعه اقتصاد محلی و کارآفرینی می‌دانند و البته در آن میزان فیلترینگ و سانسور اینترنت نیز بسیار زیاد است. کنترل دسترسی به اینترنت در خاورمیانه و آفریقا در چند سطح انجام می‌شود و دولت‌ها و مقامات مربوط از اقدامات مختلفی برای قانونمند کردن دسترسی به اینترنت و فعالیت‌های آنلاین استفاده می‌کنند. این اقدامات عبارت‌اند از: قانون‌گذاری و مقررات، فیلترینگ فنی، محدودیت‌های فیزیکی، نظارت و کنترل و درنهایت دستگیری مجرمان.

آزمون‌های فنی ONI بین ٢٠٠٨ تا ٢٠٠٩ میلادی نشان می‌دهد دولت‌ها و تهیه‌کنندگان خدمات اینترنت بیشتر مواردی سیاسی را فیلتر می‌کنند. تمام کشورهای حوزه خلیج‌فارس، سودان، تونس، غزه و یمن وب‌سایت‌های غیراخلاقی، ترویج مواد مخدر، قمار و مواد الکلی را مسدود می‌کنند.

اینترنت ایمن‌تر برای حمایت از کودکان در اروپا
اینترنت در اروپا به‌طورکلی از طریق دولت با همکاری شرکت‌های اطلاعات و فناوری مخابراتی (ICT) کنترل می‌شود. در کشورهای عضو اتحادیه اروپا یا خارج آن اینترنت قانون‌گذاری شده است. در این میان شرکت‌های ICT خود مسئولیت فیلترینگ موارد اخلاقی مربوط به کودک‌آزاری را برعهده‌گرفته‌اند. برخلاف سایر مناطق دنیا، در اروپا قانون‌گذاری اینترنتی تا حد زیادی به صورت اقدامی هماهنگ شده از سوی کشورها انجام می‌شود. در حال حاضر هیچ قانون خاصی دولت‌های اروپایی یا شرکت‌های ICT را ملزم نمی‌کند تا محتویات آنلاین را فیلتر یا حذف کنند، هرچند این موضع احتمالاً در آینده تغییر خواهد کرد. در‌ سال ٢٠٠٨ میلادی اتحادیه اروپا انجام مرحله بعدی مطالعه درباره فناوری‌های فیلترینگ را برای مبارزه با محتویات غیرقانونی تأیید کرد. برنامه «اینترنت ایمن‌تر» از سوی هیئت وزرای اتحادیه اروپا تأییدشده که بر اساس آن افراد زیر سن قانونی از محتویات غیرقانونی مضر آنلاین حمایت می‌شوند که مهم‌ترین آن کودک‌آزاری و باج‌گیری سایبری است. محتویات غیرقانونی وب‌سایت در کشورها موارد متفاوتی را شامل می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال تبلیغات نازیسم در فرانسه و آلمان غیرقانونی است، اما در انگلیس این‌طور نیست. با تمام این احوال در اروپا نظارت بر اینترنت بسیار زیاد است. بسیاری از شرکت‌های بزرگ مالی و فناوری ایمیل‌های کارمندان خود را کنترل می‌کنند زیرا بیم آن را دارند که برخی کارکنانشان اطلاعات را به شرکت‌های دیگر انتقال دهند یا در فرآیند‌های خرابکاری از آن استفاده کنند. این نوع فرآیند انتقال غیرقانونی اطلاعات در بحران مالی ٢٠٠٨ مشاهده شد. در آن زمان کارمندان ارشد موسسه رتبه‌بندی «استاندارد ‌اند پور» با ارسال اطلاعات داخلی به شرکت‌های مشتری و حساب‌سازی به ایجاد بحران دامن زدند.

قوانین پیچیده کنترل اینترنت در آمریکا و کانادا
طی سال‌های اخیر اینترنت در آمریکا و کانادا به‌شدت قانونمند شده است و مجموعه پیچیده‌ای از قوانین مکانیسم واسطه‌های خصوصی را کنترل می‌کنند و فیلترینگ فنی نقشی کوچک در این قوانین دارد. نخستین موج اقدامات قانون‌گذاری در دهه ٩٠ میلادی در آمریکا و در پاسخ به موارد غیراخلاقی و سوءاستفاده از کودکان ایجاد شد. از آن زمان قوانین زیادی در تلاش هستند تا سیستم الزامی برای کنترل محتویات آنلاین در آمریکا ایجاد کنند که البته هیچ‌کدام نتوانسته‌اند راه‌حل کاملی برای سخت‌تر کردن قوانین به دست آورند. همزمان قانون‌ها سعی دارند تا گسترش موارد مضر را در سطح اینترنت آمریکا کنترل کنند. پس از یک دهه ونیم بحث و مجادله درباره قوانین در آمریکا، این کشور هنوز فاصله زیادی تا دستیابی به مرزهای قابل‌قبول آزادی بیان و محافظت از کودکان در برابر مضرات اینترنت دارد. قماربازی، امنیت سایبری و خطرات برای کودکان یکی از بحث‌های مهم درباره اینترنت در آمریکا هستند؛ اما قانون‌گذاران کانادایی در مقایسه با همتایان آمریکایی خود قانون‌هایی با شدت کمتر برای مشکلات ناشی از استفاده اینترنت در نظر گرفته‌اند. هرچند در این دو کشور فیلترینگ فنی بسیار کم است، ولی درباره اینترنت به‌طور ملی قانون‌گذاری شده است. با توجه به میزان نظارت‌های انجام‌شده به نظر می‌رسد آمریکا یکی از سخت‌گیرانه‌ترین قوانین در خصوص شنود مکالمات آنلاین را داشته باشد.

در مجموع قوانین این دو کشور دسترسی شهروندانشان به محتویات اینترنت را محدود کرده است. علاوه بر این قانون‌گذاران از ابزارهای فشار بر واسطه‌های اینترنتی ازجمله ISP ها استفاده می‌کنند تا محتویات مضر را حذف کنند یا فیلترینگ را انجام دهند. هرچند این قوانین از لحاظ قانونی جای بحث دارند اما چون این اقدامات از طریق شرکت‌ها و ماهیت‌های خصوصی انجام می‌شوند، شفافیت کمتری دارند.

 روش‌های فیلترینگ اینترنت؛ از فیلترینگ URL تا حذف نتایج جست‌وجو
برای فیلترینگ اینترنت و محدود کردن محتویات ناخواسته علاوه بر قانون‌گذاری از روش‌های فنی استفاده می‌شود که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

مسدود کردن IP آدرس: 
در این روش دسترسی به یک IP آدرس خاص محدود می‌شود. اگر وب‌سایت هدف در یک سرور مشترک ایجادشده باشد، تمام وب‌سایت‌های آن سرور مسدود خواهند شد. این امر روی پروتکل‌های مرتبط با IP مانند HTTP، FTP  و POP نیز تأثیرگذار است.

فیلتر کردن DNS: 
با اجرای این نوع فیلترینگ domain name های مسدود شده را نمی‌توان باز کرد. این امر روی تمام IP های مبتنی بر پروتکل مانند IP HTTP، FTP و POP تأثیرگذار است.

فیلتر کردن URL: 
زنجیره‌های URL برای کلماتی بررسی می‌شوند که از قبل مشخص‌شده‌اند. این روند فیلترینگ روی پروتکل HTTP تأثیرگذار است.

فیلترینگ Pocket: 
هنگامی‌که برخی کلمات مشخص ردیابی شوند، فرآیند انتقال اطلاعات TCP packet متوقف می‌شود. این امر روی تمام پروتکل‌های TCP مانند HTTP، FTP و POP تأثیرگذار است اما بیشتر احتمال دارد صفحات نتایج موتورهای جست‌وجو فیلتر شوند.

قطع و وصل شدن ارتباط اینترنتی: 
اگر ارتباط TCP به وسیله فیلتر مسدود شود، ارتباطی را که بعداً ایجاد می‌شود می‌توان مسدود کرد و در این حالت کاربران دیگر یا وب‌سایت‌ها نیز امکان دارد مسدود شوند.

قطع ارتباط شبکه: 
یک روش ساده‌تر فیلتر اینترنت قطع کردن کامل تمام روترها به وسیله نرم‌افزار یا سخت‌افزار است.

فیلترینگ پورتال یا حذف نتایج جست‌وجو: 
در این شیوه پورتال‌های بزرگ ازجمله موتورهای جست‌وجو ممکن است وب‌سایت‌هایی را حذف کنند که در حال معمول جزو نتایج جست‌وجو باشند. این روش سبب می‌شود وب‌سایت در مقابل افراد مخفی شود.

حملات شبکه کامپیوتری: 
حملات DNS نتایج مشابهی را دربر خواهد داشت و دسترسی به وب‌سایت یا خدمات آنلاین خاصی را محدود یا  از آن جلوگیری کند.
فیلترینگ واژه‌ها: 
این نوع فیلترینگ برای چت روم‌ها و فوروم‌های اینترنتی به کار می‌رود که به‌طور خودکار پست‌ها و نظرات کاربران را فیلتر و سانسور می‌کند. در این شیوه «فیلتر» به دنبال واژه خاصی می‌گردد و آن را از متن حذف می‌کند.

فیلترینگ خانگی: 
در هر حال فیلترینگ فنی همیشه کامل نیست و بیشتر اوقات اطلاعاتی کمتر یا بیشتر از میزان موردنظر را مسدود می‌کند زیرا تقریباً مسدود کردن اطلاعات هدف، کاملاً امکان‌پذیر نیست. نمونه‌ای از فیلترینگ خودکار، سانسوری است که برای کودکان به کار می‌رود. در این شیوه اسم برخی شهرها به دلیل مشابهت نوشتاری حذف می‌شود. نمونه دیگر مسدود کردن IP آدرس یک سرور است که وب‌سایت‌های چندگانه را در خود دارد و به جای محدود کردن دسترسی به سایت‌هایی با محتوای غیر اخلافی، دسترسی به تمام وب‌سایت‌ها را محدود می‌کند.

البته در بیشتر نقاط دنیا ازجمله آمریکا، استرالیا و دانمارک والدین می‌توانند به وسیله نرم‌افزارهایی دسترسی فرزندانشان به اینترنت را کنترل کنند. برخی نرم‌افزارها به والدین اجازه می‌دهد فعالیت‌های آنلاین فرزندانشان را نظارت کنند. این نرم‌افزار وب‌سایت‌های مستهجن و مضر را فیلتر می‌کند. استفاده از نرم‌افزار کنترل محتویات اینترنت در سراسر کتابخانه‌ها متفاوت است. همچنین بر اساس قوانین در کتابخانه و مدارس اینترنت فیلتر می‌شود.