سال ۹۴ و قدرت شبکه‌های اجتماعی

به گزارش واحد فناوری اطلاعات سایبربان؛ استقبال کاربران ایرانی از خدمات اپلیکیشن  شبکه‌های اجتماعی در سالی که گذشت با افزایش چشمگیری روبه‌رو شد، به‌نحوی‌که بر اساس تحلیل محتوای صورت گرفته از سوی سازمان فناوری اطلاعات ایران، پیام‌رسان‌های موبایلی توانستند سومین دسته از سایت‌های پربازدید در ایران را به خود اختصاص دهند.

این موضوع البته تنها مختص به کاربران ایرانی نیست و امروزه میلیاردها نفر از مردم دنیا هرروز بااتصال به شبکه‌های اجتماعی از حال یکدیگر باخبر می‌شوند. حتی گفته می‌شود روزانه ۵ برابر جمعیت انسان‌های روی زمین، پیام الکترونیکی در فضای شبکه‌های اجتماعی مبادله می‌شود. به همین دلیل شاید بتوان پرطرفدارترین کاربرد فضای مجازی را به شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن های پیام‌رسان نسبت داد.

اگرچه آغاز به کار شبکه‌های اجتماعی به سال ۲۰۰۰ بازمی‌گردد و در ابتدا این شبکه‌ها تنها سبب‌ساز آشنایی دوباره دوستان قدیمی و پیدا کردن دوستان جدید بود، اما فضای مجازی آن‌قدر سریع پیش رفت که در کمتر از دو دهه، افراد به‌واسطه عضویت در شبکه‌های اجتماعی از اخبار و رویدادهای جهان به‌اندازه یک پلک زدن فاصله‌دارند. به همین دلیل امروزه با رواج اپلیکیشن ها و پیام‌رسان‌های موبایلی در کنار هزاران شبکه خبری و میلیون‌ها وب‌سایت اینترنتی، تبادل اطلاعات در میان مردم جهان، شکلی کاملاً متفاوت نسبت به چند سال اخیر به خود گرفته است.

جالب است بدانید تا سال ۲۰۰۷ عملاً هیچ اپلیکیشنی در دنیا وجود نداشت اما به‌یک‌باره تا سال ۲۰۱۱ بیش از ۲۵ میلیارد اپلیکیشن در دنیا دانلود شده‌اند. در همین حال در سال ۲۰۱۴ در اروپا چیزی حدود ۱۹ درصد رشد اقتصادی در حوزه اپلیکیشن‌های موبایل نسبت به سال ۲۰۱۳ اعلام‌شده و نزدیک به یک‌میلیون شغل به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از بستر اپلیکیشن ‌ها شکل‌گرفته که درنهایت درآمد ۱۶.۵ میلیون دلاری را برای این حوزه رقم‌زده است.

در ایران نیز با توجه به روند رو به رشد ضریب نفوذ دیجیتالی شدن، پیش‌بینی مرکز مطالعات استراتژیک غرب حاکی از آن است که تا سال ۱۴۰۰ کشور ما در میان ۶ کشور اول دنیا ازنظر تکنولوژی دیجیتالی وزندگی دیجیتالی قرار گیرد و نقش شبکه‌های اجتماعی در تغییرات سبک زندگی و دیجیتالی شدن، کاملاً مشهود خواهد بود.

قدرت‌نمایی شبکه‌های اجتماعی در ایران

آخرین آمارها نشان می‌دهد که کشور ما ازنظر بهره‌مندی اینترنت در بین ۱۸۷ کشور جهان، رتبه ۸۷ را دارد که بر اساس طبقه‌بندی اتحادیه جهانی مخابرات، ایران در رده کشورهای متوسط به شمار می‌رود. برمبنای این رده‌بندی که تا پایان سال ۲۰۱۴ میلادی محاسبه‌شده ۳۵ درصد استفاده‌کنندگان اینترنت در ایران را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت نیز ۵۲ دقیقه در هفته است.

اما با افزایش ابزارهای ارتباطی در کشور و توسعه اینترنت بر بستر موبایل، استفاده جوانان از اینترنت با توجه به محبوبیت شبکه‌های اجتماعی، با سرعت بسیار چشمگیرتری نسبت به آمار اعلام‌شده در حال افزایش است و گفته می‌شود ایرانی‌ها رتبه سوم را در استفاده از این شبکه‌ها، در دنیا به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس بررسی مرکز Innovation is everywhere بالغ‌بر ۸۳.۲ میلیون مشترک موبایل در ایران و جود دارد و با احتساب اتصال کاربران از طریق موبایل به اینترنت، ضریب نفوذ اینترنت ۵۵ درصد اعلام‌شده است.

در خصوص انواع فضاهای مجازی که در ایران مورداستفاده کاربران اینترنت به‌ویژه جوانان قرار می‌گیرد مرکز ارتباطات آننبرگ دانشگاه پنسیلوانیا نیز مطالعه‌ای را انجام داده که از پویایی کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی حکایت دارد و این موضوع باعث شده تا در کنار مسائل سرگرمی، حجم عظیمی از موضوعات مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی نیز در فضای مجازی از سوی کاربران ایرانی مبادله شود.

طبق مطالعه انجام‌شده از سوی این مرکز تحقیقاتی، پیام‌رسان‌های تلگرام، وایبر، واتس‌اپ و شبکه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام و فیس‌بوک در میان کاربران ایرانی دارای محبوبیت هستند. البته در این میان برخی شبکه‌های اجتماعی داخلی نیز کاربران بیشتری را نسبت به شبکه‌هایی مانند یوتیوب و توییتر به خود اختصاص داده‌اند.

در این یافته‌ها، آنچه موردتوجه قرار گرفت افزایش حضور کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی در دو سال اخیر بود. محققان مرکز آننبرگ به این نتیجه رسیدند که حضور مشهود کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی سبب شده تا در برخی موارد مخاطبان اصلی این شبکه‌ها در جهان را کاربران ایرانی، تشکیل دهند. در این مطالعه که بر اساس نظرسنجی تعدادی کاربر ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی صورت گرفت مشخص شد ۶۳ درصد کاربران ایرانی با استفاده از خدمات اینترنتی پهن باند با سرعت بالاتر از ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شوند. ۲۰ درصد از وایمکس استفاده می‌کنند و ۱۷ درصد با سرعت کمتر از ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه، کاربر شبکه‌های اجتماعی هستند.

مهاجرت از وایبر به تلگرام  

با توسعه زیرساخت‌های ارتباطی نسل سوم و چهارم موبایل در کشور، در سالی که گذشت، استفاده از شبکه‌های پیام‌رسان موبایلی در میان کاربران ایرانی بسیار جدی‌تر پیگیری شد. کاربران ایرانی که زمانی عنوان بزرگ‌ترین گروه مخاطبان وایبر در دنیا را به خود اختصاص داده بود، در کمتر از یک روزبه اپلیکیشن تلگرام مهاجرت کردند.

تا قبل از آن، وایبر با ۲۸۰ میلیون مشترک در سراسر جهان، در میان ۵۰۰ سایت محبوب ایرانی‌ها جای داشت اما با کاهش استفاده از این پیام‌رسان روسی، الکسا به‌عنوان یکی از معتبرترین مراکز امتیازدهی به سایت‌های اینترنتی جهان، رتبه وایبر را در میان سایت‌های محبوب ایرانی ۷۶۴ اعلام کرد. چراکه به دلیل اختلالات فنی، وایبر جای خود را به تلگرام داد و محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در اظهاراتی با اشاره به این موضوع گفت: «بزرگ‌ترین مهاجرت تاریخ را ایرانیان رقم زدند که در عرض ۲۴ ساعت، چندین میلیون ایرانی از شبکه وایبر به شبکه تلگرام مهاجرت کردند».

طبق مطالعات مرکز ارتباطات آننبرگ دانشگاه پنسیلوانیا، بارونق شبکه‌های پیام‌رسان موبایلی در ایران، از رونق سایر شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک کاسته شده و باوجودی که گفته‌شده تا سال ۲۰۱۴ نزدیک به ۵۸ درصد کاربران اینترنتی در ایران عضو این شبکه اجتماعی بودند اما الکسا، فیس‌بوک را یکصدو شصت و پنجمین سایت محبوب برای کاربران ایرانی می‌داند.

افزایش محبوبیت اپلیکیشن های پیام‌رسان موبایلی به حدی است که فیس‌بوک با خرید ۱۹ میلیارد دلاری پیام‌رسان واتس‌اپ، تلاش کرد تا از این بازار جا بماند. اگرچه واتس‌اپ محبوب‌ترین سیستم پیام‌رسان اینترنتی جهان است و ۶۰۰ میلیون مشترک دارد اما در  ایران به‌اندازه تلگرام و حتی وایبر محبوبیت نداشته و آفریقای جنوبی بزرگ‌ترین گروه مخاطبان این شبکه اجتماعی را در اختیار دارد. اگرچه بر اساس اعلام الکسا، هم‌اکنون ۵ میلیون ایرانی عضو واتس‌اپ هستند.

در بازار پررونق شبکه‌های اجتماعی، توییتر نیز با ۲۷۴ میلیون مشترک فعالیت دارد و در لیست ۱۰ سایت اینترنتی محبوب در جهان جای گرفته است؛ اما این شبکه اجتماعی تاکنون آماری از تعداد مشترکان ایرانی خود اعلام نکرده و الکسا نیز آن را در میان ۵۰۰ سایت اینترنتی محبوب ایرانی‌ها قرار نداده است و به نظر می‌رسد محبوبیت این شبکه اجتماعی نسبت به رقبا، برای ایرانی‌ها کمتر است.

شبکه‌های اجتماعی در میان ۳ موضوع پرطرفدار ایرانی‌ها

طبق دسته‌بندی و تحلیل ۵۰۰ وب‌سایت پربازدید در ایران که چندی پیش از سوی معاونت توسعه و مدیریت شبکه ملی اطلاعات سازمان فناوری اطلاعات بر مبنای داده‌های سایت الکسا (وب‌سایت آنالایز کننده ترافیک وب) مورد ارزیابی قرارگرفته است مشخص شد که ۸۷ درصد سایت‌های پربازدید در ایران، دارای ماهیت ایرانی هستند و اقبال کاربران ایرانی به سایت‌های خبری بیش از سایر سایت‌ها است.

در این ارزیابی که با استفاده از ارزیابی ماهیت آدرس IP های ایرانی استخراج‌شده، با مقایسه آماری از وضعیت ۵۰۰ وب‌سایت پربازدید در ایران از تیرماه سال ۹۳ تا آبان ماه ۹۴، مشخص شد خبرگزاری‌ها و وب‌سایت‌های خبری، بیشترین بازدید را نزد ایرانی‌ها دارند. به‌نحوی‌که در میان ۵۰۰ سایت پربازدید در ایران، حدود ۱۲۳ سایت پربازدید، سایت خبری هستند و مردم خیلی به آن‌ها مراجعه می‌کنند. بعد از سایت‌های خبری، وب‌سایت‌های سرگرمی و بازی در رده دوم قرار دارند. باوجود استقبال کاربران ایرانی از خدمات اپ (اپلیکیشن) طی یک سال اخیر، سومین دسته از سایت‌های پربازدید در ایران نیز به این موضوع اختصاص دارد.

در همین حال مشخص شد که بازدید از فروشگاه‌های اینترنتی و خدمات اپلیکیشن افزایش خوبی نسبت به سال گذشته داشته‌اند و تعداد وب‌سایت‌های فروشگاه‌های اینترنتی در میان وب‌سایت‌های پربازدید، از ۳۰ سایت در سال گذشته به ۵۰ سایت افزایش‌یافته است. از سوی دیگر وبلاگ‌ها، شبکه‌های اجتماعی و موتورهای جستجو و نیز خدمات دانلود در رده‌های بعدی محتوای سایت‌های پربازدید در ایران قرار دارند. بر اساس این بررسی، وب‌سایت‌های ارائه‌دهنده خدمات اپلیکیشن، شبکه‌های اجتماعی با دامین رسمی، موتور جستجو و وبلاگ که تقریباً با اقبال خوبی از سوی مردم مواجه شده‌اند به یک نسبت در میان سایت‌های پربازدید در ایران قرار دارند.

پیامک بازنده رقابت با اپلیکیشن‌ها

تأثیر استفاده کاربران از شبکه‌های اجتماعی موبایل، به حدی مشهود است که این شبکه‌ها، صنعت مخابرات و درآمدزایی اپراتورهای موبایل را تحت تأثیر قرار داده‌اند و حتی گفته می‌شود اپلیکیشن های پیام‌رسان، به‌زودی بازار اپراتورهای مخابراتی را تسخیر می‌کنند.

صادق عباسی شاه کوه معاون سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی پیامک‌ها را اولین قربانیان شبکه‌های پیام‌رسان موبایلی می‌داند و می‌گوید: با روند رو به رشد خدمات OTT در دنیا شامل شبکه‌های پیام‌رسان، تلویزیون اینترنتی و رسانه، شبکه‌های اجتماعی مجازی، رایانش ابری و شبکه‌های محتوای وب تا سال ۲۰۲۱ بازار اپراتورهای مخابراتی، تسخیر می‌شود.

به گفته وی «پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۱۶ حاکی از آن است که ۱۱ تا ۴۰ درصد مشترکان موبایل در دنیا از خدمات OTT ارتباطی ازجمله پیام‌رسان‌های موبایلی استفاده می‌کنند و برخی پیش‌بینی‌ها نیز این رقم را تا سقف ۴۰ درصد اعلام کرده است. در حال حاضر شاهد هستیم که رشد ارسال پیام بین مردم با شکل‌گیری OTTها، به سمت این شبکه‌ها پیش رفته و کاهش درآمد اپراتورها از محل پیامک و مکالمه را به همراه داشته است.»

معاون صدور مجوز سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی تصریح کرد: «پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۱ بازار خدمات  OTTها با بازار خدمات اپراتورهای مخابراتی یکسان شود و حتی پیش‌بینی‌شده درآمد این شبکه‌های ارتباطی از اپراتورهای موبایل پیشی بگیرد. بر این اساس اگر اپراتورها، طرح تجاری خود را اصلاح نکنند و به سمت ارائه خدمات جدید حرکت نکنند، در سال ۲۰۲۱ شاهد خواهیم بود که درآمد اپراتورهای موبایل حتی کفاف هزینه نگهداری شبکه‌هایشان را هم ندهد. اپراتورها باید درآمد خود را از مکالمه و پیامک به سمت ترافیک دیتا هدایت کنند.»

نگرانی‌ها برای استفاده بی‌ضابطه از شبکه‌های اجتماعی

اگرچه رونق استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی و اپلیکیشن ها در کشور، افزایش حجم محتوا و اطلاع‌رسانی در فضای مجازی را به همراه داشته است اما استفاده نابسامان و بی‌ضابطه از این ابزار دنیای تکنولوژی، سبب شده است مسئولان برای ساماندهی این فضا دست‌به‌کار شوند.

البته این نگرانی‌ها تنها مختص به ایران نیست و اتحادیه اروپا نیز قوانین جدیدی برای حضور کاربران در شبکه‌های اجتماعی تصویب کرده است. برای مثال افزایش حداقل سن مجاز کودکان برای حضور در شبکه‌های اجتماعی از ۱۳ سال به ۱۶ سال در اواخر سال ۲۰۱۵ تصویب شد که این امر، نشان‌دهنده وجود نگرانی‌هایی در سایر کشور‌ها در مورداستفاده کودکان از شبکه‌های اجتماعی است.

مهدی امیری نماینده کمیته تعیین مصادیق فیلترینگ نیز چندی پیش با انتقاد از نابسامانی موجود و لزوم شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی در داخل کشور تأکید کرد: «صیانت از حریم خصوصی افراد و محتوای ناسالمی که مردم در معرض آن قرار دارند ازجمله دغدغه‌هایی است که باید در استفاده از شبکه‌های اجتماعی خارجی به آن پرداخته شود. متأسفانه هم‌اکنون به دلیل فعالیت بی‌ضابطه شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها حق مردم نادیده گرفته‌شده است که حمایت از شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌تواند بسیاری از مشکلات موجود در این زمینه را کاهش دهد.»

به گفته وی «هم‌اکنون رقابت نابرابری میان شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی برقرار است، چراکه شبکه‌های اجتماعی خارجی از سوی دولت‌ها موردحمایت قرار می‌گیرند و پهنای باند رایگان دارند اما در داخل کشور سرویس‌دهندگان با مشکلات مالی و عدم‌حمایت‌های حقوقی مواجه هستند.»

برنامه‌ریزی‌ها برای آینده شبکه‌های اجتماعی در کشور

طبق آماری که از سوی دبیر شورای عالی فضای مجازی کشور مطرح‌شده ۵۳ درصد تهرانی‌ها بیش از نیم ساعت در طول روز، درگیر شبکه‌های اجتماعی هستند؛ این امر سبب شده که برای استفاده صحیح و ساماندهی این فضا، برنامه‌ریزی‌های مدون و قانونی صورت گیرد. به همین دلیل دی‌ماه ۹۴ سیاست‌ها و ضوابط حاكم بر شبکه‌های اجتماعی آنلاین در مرکز ملی فضای مجازی تصویب و آماده ارائه به شورای عالی فضای مجازی كشور شد.

این مقررات باهدف تأمین نیاز كاربران ایرانی، فراگیر شدن استفاده از سامانه‌های بومی و گذار از وضعیت جاری فعالیت شبکه‌های اجتماعی به وضع مطلوب و همچنین اشراف حاكمیتی و مقابله بانفوذ و دست‌اندازی بیگانگان در عرصه فضای مجازی در دستور کار قرار داده شد.

در همین حال سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی نیز از تدوین آیین‌نامه مقررات گذاری و ساماندهی خدمات شبکه‌های مجازی ارتباطی (OTT) باهدف ساماندهی بازار سرویس‌های مبنی بر این شبکه‌ها خبر داد. از سوی دیگر آئین‌نامه حمایتی در حوزه شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی داخلی با همکاری وزارت ارتباطات و مشورت مرکز ملی فضای مجازی در حال تدوین است.

شبکه‌های اجتماعی داخلی را کارآمد کنیم

شکی نیست که برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی در کشور از سوی کاربران ایرانی مطالبات بسیاری وجود دارد و در صورت وجود شبکه‌های اجتماعی قدرتمند داخلی، می‌توان کاربران ایرانی را به سمت استفاده از این شبکه‌های بومی ترغیب کرد.

در این زمینه محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز به ناکارآمدی شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن های پیام‌رسان بومی واقف است و گفته است: «استفاده از سرمایه‌های داخلی در توسعه شبکه‌های اجتماعی الزامی است و آنچه در شبکه‌های اجتماعی مربوط به اطلاعات مردم بوده و مبادله می‌شود، باید در داخل کشور محافظت و نگهداری شود؛ اما تا زمانی که نتوانیم شبکه پایداری داشته باشیم، نمی‌توانیم در مقابل شبکه‌های خارجی بایستیم و با آن‌ها رقابت کنیم.»

وی افزود: «تنها راهکار ممکن که بتوان شبکه‌های بومی اجتماعی در داخل کشور داشت، کاهش نگرانی مالی، ارائه پهنای باند رایگان و اعتماد حقوقی و قضایی در این بخش است و پس‌ازآن باید به سمت اطمینان‌سازی مردم پیش برویم. زمانی که شبکه‌های اجتماعی کارآمد و پایدار در داخل کشور داشتیم، می‌توانیم با هر شبکه اجتماعی خارجی هر طور که خواستیم برخورد کنیم.»